Ikerketak ezagutzera emateko ahaleginak bultzatzen gaitu Soinuberriren bidearekin jarraitzera, nahiz eta lan horiek zaharkituta edo guztiz indarrean ez egon.

Ez dugu beti izaten gure begirada iraganera zuzendu eta bertan orainaldiko ezaugarri nabariak aurkitzeko aukera. Are gehiago, batzuetan, gauzak uste baino gutxiago aldatzen dira.

Garai batean argirik ikusi ez zuten gure Kulturako alderdiak bisualki aurkezteko askatasun osoa, bere garaian irekita utzi ziren ateak ixteko modu bat da. Hala ere, kontuan hartu behar ditugu eskura ditugun materialen mugak, horiek baitira argitalpen honen oinarria.

Espero dezagun emanaldi berri hau urrats txiki bat gehiago besterik ez izatea, Soinueneako Jardunaldiek eskainitakoa eguneratzeko orduan; izan ere, jardunaldi horiek, urtez urte, beren eginkizuna betetzen jarraitzen dute: Kulturari Kulturatik bertatik mundu bat irekitzea.

1. Herri Musikaren 10. Jardunaldiak (2011)

2011. urtean nolazbait erromanizazio garaiarekin eta aintzinako Erromarekin lotu daitekeen musika, bertatik bertara eta gaian adituak direnen eskutik, ezagutzeko aukera izan genuen Uztailaren 15ean hitza hartu zuen lehen hizlaria D. García izan zen, “Posible uso de instrumentación musical en el norte Peninsular en la época de Romanización” izeneko aurkezpenarekin. Bere artikulu zabalak oso datu gutxi ditugun garai bateko soinu-tresnen erabilpen eta musikaren inguruko hipotesiak, nola bestela, ditu ardatz.

Dokumentazioa eskasa da, eta, beraz, indusketa arkeologikoen laguntza formula interesgarri bihurtzen da denboran benetan urrun dagoen mundu bat aurkitzeko. Garcíak aurkeztutako lanak, bere jatorri geografikoari, Asturiasi, dagokiona aipatzeaz gain, Europa osoko testu- eta ikus-informazio ugari erabiltzen du. Ikuspegi zabal bezain xehetasunez betetakoa eskaintzen digu, Euskal Herriari buruzko aipamen zehatzak eginez. Liretatik, tubetara; flautetatik launeddetara; albokatik xirimietara; mosaikoetatik pinturetara; kontinente baten iparraldetik hegoaldera; edo museoetatik ikonografiara.

Jarraian, C. Majnero eta R. Stancok parte hartu zuten antzinako Erroman musikaren eta dan-tzaren inguruan izaten ziren adierazpenei buruz egindako ikerketez jarduteko: “Spettacolo e ricerca sulla musica e la danza nell’antica Roma”. Artikulu laburrak, italieraz, historiaren lehen mendeetako idazle erromatarrei eta une hartaz eman zuten informazioa biltzen ditu. Hizkuntzaren arazoa dela eta, aurkezpenean zuzenean jasotako audioa ematea egokitzat jo dugu.

Hirugarren hizlaria J. Mª Beltran izan zen, “Errromanizazio garaiko ingurune honetako balizko hotsak” lanarekin. Euskal Herria ardatz duen Beltranen ekarpenak aurkikuntza arkeologikoak eta hainbat dokumentu hartzen ditu oinarri gisa. Aldi berean, folkloreko zenbait elementuren sustraietan bilatzen du, hala nola Jano jainkoaren eta Otsagabiako dantzetako boboaren arteko harremana, ikonografia erlijiosoa edo soinu-tresna ezberdinak: aerofonoetatik hasi (flautak, txulubitak, etab.), idiofonoetatik (toberak, txiliñak, etab.) edo kordofonoetatik pasa (ttun-ttuna, adibidez), menbranofonoetara iritsi arte (panderoa, danborra, etab.).

Ostiraleko saioari amaiera emateko, mahai-ingurua egin zuten goizean parte hartu zuten kide guztiek eta haien gertuko pertsonek.

Hurrengo egunean, goizean, Italiako ordezkariek tailer praktiko bat egin zuten. Bertan erromatarren garaiko instrumentuak erakutsi zituzten. Jardunaldiei amaiera emateko, arratsaldeko zor-tzietan kontzertua izan zen, afariaren aurretik. Bertan, era askotariko soinu-tresnak eta hots-tresnak bildu ziren; batzuk Oiassoko Baskoiak emandako Euskal

Herriko doinuetan eta besteak Italiako Ludi Scaenici taldeak kantuekin jantziak. Emanaldi hau aire zabalean izan zen, Arditurriko harrobiaren kanpoaldean.

2. HERRI MUSIKAREN 11. JARDUNALDIAK (2012)

Soinu-tresnen eta haiekin lotutako euskarrien bildumak (soinudunak eta ikus-entzunezkoak) izan ziren 2012ko Jardunaldien gaiak.

Oiartzungo Udaletxeko osoko bilkuren aretoan egun batzuetan zehar J. L. Loidi eta L. Yarza senar-emazteek prestatutako “Ikusteko musika” erakusketa jarrita egon zen.

Markoak merezi zuen, eta horrela erakutsi zuten aipatutakoek bisita gidatua eginez.

Lanen aurkezpenak azaroaren 17an, larunbatean, hasi ziren J. L. Loidirekin. L. Yarza bere emaztearekin batera, munduko jatorri oso ezberdinetako soinu-tresna herrikoiez osatutako beraien bildumaren historian zehar ibili zen. Interesgarria bezain harrigarria da bildu duten soinu-tresnen aniztasuna, fitxen bidez ezin hobeto katalogatuak.

Artikuluak aurkezpen osoa eta jasoa izatea merezi duen bilduma duin bat sortzeko egindako ahalegina azaltzen ditu.

J. Mª Beltranek bere ondarea azaldu zuen jarraian. Istorio hori Etxarri-Aranatzen hasi zen, 1958an, eta bide luzea egin du, soinu-tresnen bildumari, zati handiena museoan ikusgai dago, hots-grabazioak, biblioteka, ikus-entzunezko grabazioak eta fonoteka batu baitzitzaizkion. Bilketa, inbentariatzea, katalogatzea, biltegiratzea, edukiak euskarri batzuetatik besteetara aldatzea eta abar eguneroko lana dira, atsedenik eta amaierarik ez duena. Eguneroko lan saiatua. Hori guztia eta gehiago eskaintzen digu Juan Marik artikulu batean, nahiz eta sakona izan, beti motz geratzen dena denboran zehar biltzen duen informazio kopuru handiagatik.

Hirugarren hizlariak, A. Fernándezek, Gijongo Museo de la Gaitako zuzendariak, erakunde horretan dagoen bilduma eta instrumentu horren mundua ezin hobeto ezagutzen dituenak, estamentu ofizialek musikaren eta kudeaketaren mundua kalkulatzen ez dutenean edo kontrolatzen ez dutenean dagoen arazoaren ikuspegi zehatza eskaini zigun. Irautea merezi duen edozein objektu babesteko lan handiagoa eragiten duten gorabehera guztiak.

Azkenik, M. Lasartek eta A. Telletxeak, Ortzadar Euskal Folklore Taldeko ordezkariek, urteetan nagusiki dantza herrikoiak eta kultur adierazpenak, eta haiek gordetzen duten ondare material eta ez-material aberatsa, ezagutzera ematen dituen elkarte baten ikuspegi berezia erakutsi zuten. Oro har, denboran aldatzen diren helburuekin jarraitutako urratsak ez dira lagungarriak, baina batzuetan taldeari bizia emateko balio dute.

Bazkalostean, aurreikusita zegoen bezala, Loidi-Yarza senar-emazteek soinu-tresnak, batez ere 40 urte baino gehiagotan zehar erositakoak, gordetzen dituzten biltegira bisita egin zen. Instalazioa industrialde batean dago, eta munduko hainbat tokitako mota guztietako tresnak mantentzeko baldintza egokiak betetzen saiatzen da. Xirolarruak, mota guztietako flautak, oboeak, adarrak, kornamusak, danborrak, lauteak, lirak, biolinak eta txintxirrintak, boomerangak eta era guztietako hots-jostailuak. Hungariatik Bengalaraino; Boli Kostatik Iraneraino; Txinatik Australiaraino; Kanadatik Argentinaraino. Bisitariek soinu-tresnak gertutik ikusi eta ukitzeko aukera izan zuten, baita saio batzuk egiteko ere.

Ondoren, Oiartzunera itzuli eta osoko bilkuren aretoan mahai-ingurua egin zen. Juan Mª Beltran, José Luis Loidi, Mikel Petrirena eta Alfonso Fernández aritu ziren mahaian. Bertan, bildumen, batez ere soinu-tresnen bildumen, esparrua lantzeko modu ezberdinei buruz hitz egin ahal izan zen, erakunde ofizialen eta partikularren jabetzakoak direnen artean alde nabarmenekin. Nola den beharrezkoa, neurri handiagoan edo txikiagoan, soinu-tresnak honda ez daitezen erabiltzea. Edo jendeak jotzeko helburuarekin agertzeaz.

Jardunaldia amaitzeko, hiru dokumental proiektatu ziren, ekoizpen eta helburu oso ezberdinekoak.

Lehenik, Luis Fernando González eta Emilio Xabier Dueñasek grabatu, editatu eta ekoitzitako bideoa, “Uztailaren zazpia Lesakan” izenekoa, urtero uztailaren 7an Nafarroako Lesaka herrian San Fermin egunean egiten diren dantza herrikoiei buruzkoa; bigarren muntaia, “La música popular en Asturias”, Alfonso Fernández Gijongo Museoko zuzendariak aurkeztua, jendeari lurralde hartan kontzen diren soinu-tresna eta kantu sorta zabala eskaini zion. Azkena, Mikel Petrirenak aurkeztuta, Ortzadar Euskal Folklore Taldearen “Gure folklorearen soinuak eta irudiak” gordetzen dituzte lurralde horretan. Bertan, Nafarroako manifestazio tradizional eta herrikoien aukera zabala azaltzen da, festa eta ospakizun erlijioso eta mota askotakoak bateratuz.

Hurrengo egunean, igandean, azaroaren 18an, zenbait musikarik kalejira bat egin zuten Oiar-tzungo erdigunetik (Elizalde), bizilagunak ibilbidean lagun egitera animatzeko asmoz. Ondoren, soinu-tresna herrikoien kontzertua (txistua, dultzaina, etab.) izan zen udaletxeko batzar aretoan, bazkaria eta, amaitzeko, urtero Soinueneari laguntzen dioten laguntzaileei omenaldia.

3. IKERLANAK

Bigarren online ale hau, Materialari lotutako Kultura Ondare Ukiezinaren inguruko ikerketa batekin amaituko dugu. Egilea, Emilio Xabier Dueñas, elementu bat bere sustraiei kalte egin gabe nola gorde daitekeen erakusten saiatzen da; pixkanaka eta oharkabean aldatuz doan kontserbazioaren, eta behin eta berriz, nekez eta ahalegin handiz, birsortzen saiatzen diren kolektiboen lanaren arteko orekari buruz.

Artikulua 2010ean egin bazen ere, nolabait indarrean jarraitzen duela uste dugu, agian Ondarearen arloan eta UNESCOk ikertu, kontrolatu eta ezarritako helburuak lortzean gertatutako nolabaiteko geldialdiaren ondorioz. Helburu horiek aldatu egin dira, eta, agian, zalantza sor daiteke benetan (arriskuan dagoen) ondare-elementutzat har daitekeenaren edo besterik gabe katalogatutako elementu bat izan daitekeenaren artean.

Penintsulako gobernu autonomo batzuek dagoeneko onartu dituzte kalifikazioak eta kultura-intereseko ondasunak. Batzuengandik, edo askorengandik, ez dakigu ez zergatik, ez zertarako; izan ere, ez dugu ulertzen zergatik duen ondasun batek titulu bat “domina” bat ezartzea beste zereginik gabe. Izan ere, kasu zehatzetan, etxea teilatutik hasi da, eta ondasunak onartu dira, aurretik inbentario eta katalogazio orokorrik egin gabe. Horrez gain, zenbait administraziotan beste balio kultural eta sozial batzuen gainetik sortutako interesak gehitu ditzakegu.

Emilio Xabier DUEÑAS

Soinuberri HMB-ren Zuzendaria